عرض مفارقعرض مفارق، یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به‌معنای محمول عَرَضی قابل انفکاک از معروض خود است. ۱ - توضیح اصطلاحمحمولات عرضی، به هر دو قسم آن (عرض عام و عرض خاص) به اعتبار لزوم یا عدم لزوم نسبت به معروض دارای دو قسم است: عرض لازم و عرض مفارق. عرض لازم، از موضوع و معروض خود قابل انفکاک نیست و لازم ذات و ماهیتِ معروض است، ولی عرض مفارق، محمولی است که از موضوع و معروض خود قابل زوال و انفکاک است. [۱]
قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۵۶.
[۲]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۱۰۷-۱۰۸.
[۳]
خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۱۲۰.
۲ - تقسیمات عرض مفارقعرض مفارق به لحاظ دوام و عدم دوام بر دو قسم است: الف) عرض مفارق دائم: عرضی که همواره با معروض بوده و جدایی آن از معروض محقق نشده است، اگر چه انفکاک و زوال آن از معروض امکان داشته باشد و از فرض زوال، محالی لازم نمی‌آید؛ مثل کبودی برای چشم کبود و حرکت زمین به دور خورشید. فرق این قسم با عرض لازم در امکان یا عدم امکان انفکاک از معروض است. ب) عرض مفارق زایل (غیر دائم): عرضی که گاهی با معروض بوده و جدایی آن از معروض محقق شده است؛ مثل قیام و قعود و صحت و مرض نسبت به انسان. [۴]
فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان، ص۳۳.
[۵]
تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۴۷.
[۶]
شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق)، ص۴۲.
[۷]
گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۶۸.
۳ - اقسام عرض مفارق زایلعرض مفارق زایل دارای تقسیماتی است: الف) تقسیم به لحاظ سرعت یا کندی زوال از معروض؛ ۱. عرض مفارق سریع الزوال: عرضی که به سرعت از معروض زایل می‌شود. ۲. عرض مفارق بطیء الزوال: عرضی که با کندی از معروض زایل می‌شود. ب) تقسیم به لحاظ سهولت یا دشواری زوال از معروض؛ ۱. عرض مفارق سهل الزوال: عرضی که به آسانی و سهولت از معروض زایل می‌شود. ۲. عرض مفارق عسر الزوال: عرضی که به سختی و دشواری از معروض زایل می‌شود. از تداخل اقسام این دو تقسیم، چهار قسم پدید می‌آید: ۱. عرض مفارق بطیء دشوار: عرضی که با کندی و به سختی زایل می‌شود؛ مثل زوال جنون از شخص مجنون. ۲. عرض مفارق بطیء سهل: عرضی که با کندی، ولی به آسانی زایل می‌شود؛ مثل زوال طفولیت، نوجوانی و جوانی از طفل، نوجوان و جوان. ۳. عرض مفارق سریع دشوار: عرضی که با سرعت ولی به سختی زایل می‌شود؛ مثل زوال حالت غشّ از کسی که غش کرده است. ۴. عرض مفارق سریع سهل: عرضی که با سرعت و به آسانی زایل می‌شود؛ مثل زوال سرخی چهره شخص خجول و زردی چهره شخص ترسیده. [۸]
فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان، ص۳۷.
۴ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • گرامی، محمدعلی، منطق مقارن. • خوانساری، محمد، منطق صوری. • شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق). • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد. • فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان. • مظفر، محمدرضا، المنطق. • تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق. • حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. • سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. • قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه. • مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه. ۵ - پانویس
۶ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «عرض مفارق»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۲/۱۶. |